Rozwój społeczny dziecka na etapie wieku przedszkolnego
ROZWÓJ SPOŁECZNY DZIECKA NA ETAPIE WIEKU PRZEDSZKOLNEGO
W okresie przedszkolnym rozwijają się u dziecka w intensywny sposób zarówno umysłowe zainteresowania i intensywne przeżycia, jak też społeczne uczucia. Znajdują one swe odzwierciedlenie zarówno w zabawie jak też i w twórczości plastycznej, jakże bogatej
w tym okresie życia, która wyraża uczuciowy stosunek do poznanych przez dziecko przedmiotów, osób, rzeczy, zwierząt, wydarzeń i zjawisk w otoczeniu.
Rozwój społeczny polega na zdobywaniu przez jednostkę dojrzałości do współżycia
w społeczeństwie. Małe dziecko od pierwszych chwil swojego życia przebywa już
w środowisku ludzkim. Pierwsze kontakty interpersonalne, w które wchodzi dziecko są inicjowane przez dorosłych. Stopniowo, ale oczywiście ma to związek z rozwojem psychomotorycznym, dziecko poszerza zakres i repertuar aktywności własnej. To dorośli wprowadzają dziecko w świat społeczny i to właśnie oni uczą ich norm zachowania obowiązujących w danym społeczeństwie i kulturze. Dokonuje się zarazem pierwszy krok na drodze do socjalizacji, rozumianej jako proces wzrastania w kulturę. Dziecko stawia pierwsze kroki na drodze do poznania, a zarazem również i przyswojenia tradycji i wzorów kulturowych, które wyznaczają sposób zachowania się. Grupą społeczną, w której rozpoczyna się socjalizacja małego dziecka jest rodzina. To właśnie rodzice, a w dalszej kolejności nauczyciele i wychowawcy starają się za pomocą określonych oddziaływań w taki sposób pokierować dzieckiem, aby przyswoiły one określone cechy roli, którą pełnią.
Od około trzeciego roku życia dziecka stopniowo rozszerza się krąg osób znaczących dla dziecka i mających wpływ na ich rozwój społeczny. Ten krąg rozszerza się mianowicie
o krewnych i przyjaciół rodziców, a także rówieśników, z którymi nawiązuje dziecko kontakty społeczne. Uspołecznienie dziecka dokonuje się w wyniku wychowania, podczas którego rozwija ono w sobie te cechy i dyspozycje, które pozwolą na umiejętne radzenie sobie
w różnorodnych sytuacjach życiowych. O tym jak będzie przebiegał rozwój społeczny w dziecka w wieku przedszkolnym przede wszystkim decyduje „liczba kontaktów jakie dzieci mają z innymi dziećmi”. Kontakty te zawierane są głównie w zabawach dziecięcych. Rodzice powinni być świadomi tego, że utrwalone we czesnym dzieciństwie zachowania i postawy mogą rzutować na dalsze życie dziecka.
Małe dziecko kształtuje swój stosunek do otoczenia, ludzi, zwierząt i roślin na podstawie narzuconego przez rodziców i opiekunów wzorca zachowań. Dzieci przejmują nieświadomie wzory zachowań i reagowania na określone sytuacje od dorosłych, którzy stanowią dla nich naturalny wzór do naśladowania. Naśladownictwo jest jedną z najbardziej charakterystycznych tego okresu. Dzieci z łatwością przyswajają sobie spontanicznie sposoby wyrażania się, którymi są zarówno gestykulacja, mimika i zachowanie się dorosłych z ich otoczenia, którzy stanowią dla nich autorytet. W starszym wieku przedszkolnym jest podobnie przejmując od rodziców ich poglądy, sądy, oceny i sposoby odnoszenia się do innych członków rodziny. Sprzyja temu sugestywność dzieci, czyli łatwość z jaką podlegają one wpływom dorosłych. Zarówno naśladownictwo, sugestywność, jak i psychika przedszkolaka stwarzają dogodne warunki wychowawcze. W tym okresie najłatwiej zaszczepić w dziecku model określonego typu zachowań społecznych i uczuciowych odniesień. Przykład i konsekwencja są w tym przypadku nieocenione. Moralizować można dziecku dużo, lecz to nie przyniesie większych zmian w jego zachowaniu niżeli po prostu dać mu przykład własną osobą. Fakty obserwowane przez dzieci wzmocnione do tego słowem wyjaśniającym znajdują duży oddźwięk uczuciowy, na podłożu którego formują się przyszłe podstawy moralne. Małe dzieci bardzo szybko uczą się podporządkowywać, a w dalszej kolejności samodzielnie przestrzegać pewnych społecznych norm i reguł zachowania się, które obowiązują w rodzinie lub w przedszkolu. Mały przedszkolak, który dopiero rozpoczyna swoją karierę, czyli trzylatek jest jeszcze egocentrykiem, traktującym wszystko co dzieje się w około niego ze swojego punktu widzenia, patrząc na swój „interes” i na własne przyjemności, zaspokojenie swojego pragnienia. Podstawą społeczno – moralnego rozwoju dziecka są więc wzory postępowania z jakimi styka się na co dzień, normy, prawa, które narzuca mu otoczenie oraz własne uczestnictwo i doświadczenie w kontaktach z innymi dziećmi. Najbardziej naturalną szkołą uspołecznienia w życiu dzieci jest zabawa. Przez okres, w którym dziecko uczęszcza do przedszkola powoli, lecz cały czas wzrasta jego moralna świadomość. Przejęte normy postępowania, podparte autorytetem dorosłych zaczynają funkcjonować jako nawyki i przyzwyczajenia, a następnie w miarę rozwoju myślenia
i rozumowania zaczynają się przekształcać w przekonania i postawy. Można to obserwować zaczynając od podstawowych przejawów uspołecznienia jak nawyki higieniczno-kulturalne
i ustalone zwyczaje, jak na przykład mycie rąk przed posiłkiem, sprzątanie sali po zajęciach czy też utrzymywanie porządku na własnej półce, a także kształtowanie się opiekuńczego stosunku do młodszych lub słabszych kolegów, do zwierząt, samodzielne stosowanie praw
i umów obowiązujących podczas zabaw, dokonywanie pierwszych prób samooceny i kontroli nad swoimi impulsywnymi reakcjami. Proces wdrażania się dzieci do świata obowiązujących norm i zasad postępowania i uznania za swoje własne zachodzi powoli i nie bywa zakończony nawet, gdy dziecko osiąga dojrzałość szkolną.
Dziecko w wieku przedszkolnym jeśli ma postępować w określony, pożądany
w społeczeństwie sposób musi być wspomagane i pobudzane. Dorośli muszą rozważnie operować pochwałą i naganą, muszą się interesować sprawami, które dotyczą dzieci, ich pierwszych dylematów, rozterek, jak również i konfliktów i inicjatyw, podejmowanych
w zespole rówieśników, poważne traktowanie i wspólne roztrząsanie dziecinnych problemów, jeśli nawet nam dorosłym wydają się one błahe i nieważne, ponieważ zabezpiecza to prawidłowość dojrzewania społecznego. Nawyki i przyzwyczajenia łatwo ulegają zapomnieniu jeśli nie są utrwalane, a szczególnie gdy dziecko znajduje się w nowym środowisku lub nieznanej dla niego sytuacji. Małe dzieci powinny być traktowane serio przez dorosłych, nawet wtedy gdy jeszcze niewiele potrafią, gdy pomoc dorosłym zwalnia tempo wykonywanych przez nie prac. Póki jeszcze nie są zbyt samodzielne powinny być chociaż dopuszczone do udziału bądź przynajmniej towarzyszeniu przy różnych rzeczach do wykonania. Drobne czynności jakie można zlecić dziecku do wykonania jak na przykład podlanie przez dziecko kwiatów, pomoc w sprzątaniu stanowią dla niego pewnego rodzaju awans, dowód uznania ze strony dorosłych. Są one równocześnie rzeczywistym przygotowaniem do podjęcia pracy i obowiązków przez dzieci. Ważne jest by dziecko w wieku przedszkolnym były przez swoich rodziców w domu nagradzane za swój wysiłek, by nawet drobne, stałe czynności przez nie wykonywane były przez nich właściwie doceniane i nie uchodziły ich uwadze, zainteresowaniu. Ma to istotny wpływ w formułowaniu właściwego stosunku dziecka do pracy, która powinna stanowić dla niego nie tylko obowiązek, ale również potrzebę i satysfakcję. Taki kontakt
z przedszkolakiem w domu daje mu potwierdzenie miłości rodziców do niego i poczucie własnej wartości, zapewnia także poczucie określonej pozycji w rodzinie, swego miejsca
i wyodrębnia jako „osobę”. Tak przygotowane dziecko, samodzielne, gotowe do działania
i wierzące we własne możliwości, nie miewa emocjonalnych i społecznych trudności
w przedszkolnej grupie. Łatwiej nawiązuje kontakty, nie przejawia lęku i nie wycofuje się, kiedy trzeba podjąć inicjatywę w zabawie czy zespołowej pracy, bywa z reguły bardziej zrównoważone i zdyscyplinowane od dzieci, które są chronione i nie dopuszczane przez rodziców do codziennych prac wykonywanych w domu. Dziecko wchodząc w daną grupę społeczną naśladuje inne osoby ze środowiska, zarówno dorosłych, jak i inne dzieci. Około 3 roku życia dziecko świadomie zaczyna unikać obcych. Zachowanie to przejawia się przeważnie w chowaniu głowy na łonie matki, chronieniu się za meblami, we wstydliwym wzbranianiu się przyjmowania rzeczy od obcych
i niechęci prowadzenia z nimi rozmowy, nawet na odpowiedzenie im „dzień dobry”. W okresie przedszkolnym trwającym od 3 do 5 roku życia dzieci rozwijają się
z jednostek aspołecznych w wyraźnie uspołecznione. W ciągu tego jakże krótkiego czasu dziecko uczy się przystosowywać do innych i włączać w zabawy grupowe, w których bierze udział większa liczba dzieci. W konsekwencji tego rozwoju dziecko, gdy zaczyna chodzić do szkoły jest przystosowane do aktywnego udziału w życiu grupy. Liczba kontaktów, jakie dziecko nawiązuje w tym czasie z innymi dziećmi, stanowi doniosły czynnik wyznaczający to, jak daleko rozwój ten postępuje. Spośród dzieci przedszkolnych czterolatki są znacznie bardziej przygotowane do wchodzenia w kontakty społeczne niż trzylatki. Dzieci, które prędzej uczęszczały do żłobka nawiązują znacznie więcej kontaktów społecznych w przedszkolu niż dzieci, które nie uczęszczały. Kontakty
z dorosłymi, czyli również i ze swoimi rodzicami są mniejsze i sprawiają dziecku mniej przyjemności niż miało to miejsce wcześniej. Dziecko trzyletnie przeciwstawia się wpływowi dorosłych i pragnie być od nich niezależne, przejawiając tym samym dążenie do samodzielności i jest trudne do prowadzenia. Po skończeniu czwartego, piątego roku życia dziecko zaczyna przyjaźniej się odnosić do innych dorosłych i chętniej współpracuje z nimi oczekując uznania i pragnąc uniknąć dezaprobaty z ich strony. Pierwsze formy zachowania się dziecka, które ujawniają się we wczesnych kontaktach społecznych okazują się w późniejszym okresie niewłaściwe, na pozór w swych głównych aspektach raczej niespołeczne, a nawet antyspołeczne. W rzeczywistości jednak każda z nich ma swoje znaczenie w procesie uspołecznienia. Każda odgrywa ważną rolę przy zmianie
z jednostki aspołecznej i egocentrycznej w jednostkę społeczną. Niektóre formy zachowania się właściwe dla tego wieku, najbardziej nieprzyjemne i najtrudniejsze do opanowania, mają największe znaczenie w kształtowaniu odpowiedniego wzorca zachowywania się. Spośród tych zachowań najważniejsze są negatywizm, agresywność, rywalizacja, współdziałanie, zachowanie się władcze. Dzieci w wieku przedszkolnym zaczynają poznawać nowe środowisko jakim jest środowisko rówieśnicze. Już nie tylko kontakty społeczne przebiegają z mamą z tatą lecz
z kolegami z podwórka, z przedszkola. Dzieci początkowo w tych pierwszych kontaktach obserwują siebie nawzajem i się naśladują. Jak jedno z dzieci gdzieś pobiegnie to drugie zaraz za nim, jak jedno coś krzyczy to drugie również po nim powtarza. Zapewnienie odpowiedniego poziomu emocjonalno-społecznego rozwoju dziecka kończącego wiek przedszkolny jest jednym z ważnych składników jego dojrzałości szkolnej.
mgr Agnieszka Szyngwelska
Literatura:
Dmochowska M., Dunin-Wąsowicz M., Wychowanie w rodzinie i w przedszkolu, Wydawnictwa szkolne i pedagogiczne, Warszawa 1978
Hurlock E. B.: Rozwój dziecka, Warszawa 1985
Pospiech H., Rozwój dziecka w wieku przedszkolnym
Przetacznik-Gierowska M., G. Makiełło-Jarża, Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego, Wydawnictwa szkolne i pedagogiczne, Warszawa 1985
grafika – <a href=”https://pl.freepik.com/darmowe-zdjecie-wektory/szkola”>Szkoła plik wektorowy utworzone przez brgfx – pl.freepik.com</a>